2022-09-01 09:01:53
АРАЛ ХАНЛЫҒЫ.
Каналымыздағы комментариялардан биринде турақлы окыўшыларымыздан бир бөлеги басқа каналлардан Арал ханлығының географиялык картасын тапса да , бул мәмлекетлик дүзимниң қайсы әсирде болғаны ҳәм онда қандай қәўимлер жасағанын билмей әўере болып атыр екен. Шынында да, мамлекетлик тарийх таныў илимине жақсы мәлим болған бул дерек елеберин жергиликли рәсмий тарийхқа кирмеген ҳәм оны тарийхшыларымызда тилге ала бермейди. Соның ушын Арал ханлығы туўралы Хийуа ханлығы архив ҳужжетлери негизинде сонғы жылларда хийўалы тарийхшылар тәрепинен жазылған ҳем рәсмий баспада өзбек тилинде жарық көрген илимий-монографиялық мийнетлери негизинде қысқаша түсиник берип өтейин.
Картада дурыс көрсетилгениндей, тарийхта Хийўа ханлығынан бийғәрез Арал ханлығы (1721-1736) болғаны Өзбекстан тарийх таныў илиминде әлле қашан дәлилленген тусиник. Ханлыктын халкы Конырат аймағында жасаўшы араллы коныратлар, Шымбай аймагында жасаушы араллы маңғытлар ҳәм Даукара аймагында жасаушы акжагыслы қарақалпақлар болган.Орайы-Аққала, кейин - Сатемирдин (хазирги Шымбай) қаласы. Хукимдары - төре тукымынан Шахтемир хан (Сатемир), бас ўәзири хам әскербасысы онын тууыскан қайниси, шымбайлы маңғытлардың көсеми Сердалы (Шердалы) батыр, пайтахт қала ҳәкими-Сердалынын улы Артык бек. Олардың ис-ҳәрекетлери туўралы хийуа ханлығы архив ҳужжетлеринде мынандай дереклер жазылып қалыпты. "Арал және ғәрезсиз болып, Хийуа ханлығының көп қалаларына қәўип дөндирди. Бес қалаға (Хийуанын) бес марте атланыс жасап, ҳәр сапары жеңилиске ушырады. Кейинги атланысында жениске ерисип, Ўәзир, Гурлен, Шахабад (Шават), Боголон (Багат), Уйғыр, Ханка хам Хазарасптың барлық аймакларын жаўлап алып, Шахтемир хан Хазараспта салтанат тахтына отырды. Хийуалы ҳәмелдарлар Шергазы ханнан (1714-1726) жуз бурып, араллылар тәрепке өтип кетти". Қулласы Шергазы ханның қол астында санаулы адамлары менен Хива, Кат (Бируний) хам Кахраман қалалары ғана қалады. Мине бул бийғәрез Арал ханлығының ҳақыйкат болғанынан бир ғана мысал хам бундай мысалларды көплеп келтириў мумкин. Енди Арал ханлығы еле де тусиниклирек болыўы ушын онын басшыларына тоқтап өтейин.
ШАХТЕМИР Шахтемирди (Сатемир хан) заманагөй қазақ алымлары ҳеш бир дәлилсиз миллий жағынан әлле қашан өзлерине меншиклестирип жазып киятыр. Ал, Хийуа ханлары шежиресинде Жужи ханнын (1695-96) ақлығы, Муса ханның (1706-07) улы делинеди (К.Худайберганов. Хива хонлары шажараси). Ал, рус жылнамаларында болса сол Жужи ханнын аты-Қабақ хан, Кабаклы хан деп жургизиледи. Жужи (Кабаклы) хан ханлыктагы "Аран хан патыраты "нан кейин бас ўазир қоңырат Адина аталыктын қоллаўы менен Арал бойынан (хазирги "Кабаклы Ата" койымшылығы аймағынан) Хийуа ханлыгы тахтына отырғызылған. Демек, Жужи (Кабаклы) хан муйтен болмаганы менен қарақалпақ төрелеринен болғаны анық болады. Жужи ханның улкен улы-Шахнияз хан (Султаннияз хан,1698-1703), онын улы Элбарыс хан ( 1727-1740), оның улы Екинши Абылгазы ханда (1741-1745) Хийуа тахтында отырган. Бирақ, бул дереклер қарақалпақшаға аўдарылмағанлықтан ҳам "дуўалы аўыз"дан шықпағаннан кейин бәри өтириктей түйиледи. СЕРДАЛЫ БИЙ. Сердалы бий (батыр)-Шымбай әтирапын жайлаған араллы мангытлардын көсеми Мамбетбақый бийдин (хийуалылар тилинде Мухамнед Бокий) улы. Жаслайынан Шергазы ханнын нөкери, кейин бас әскербасысы болған. Кейин хан менен келисе алмай Хийўаны таслап шығып кеткен хам бас жаўына айланган. Бухарадан тууысқан жездеси Шахтемирди Шымбайға алдырып, ортадан хан көтерген.
Хужжетлерде мангыт Сердалы бийдин уш улы болганы айтылады. Артыкбек, Сейдалы бай хам Коразбек деген. Соннан Артыкбек хам Коразбек мангытлар -Хийуада бас ўазир болған. Кулласы, Сатемир хан сыяклы Сердалы бийде Хийуа ханлыгы тарийхында атлары бар, бирақ аты айтылмай киятырған династия ўакили. Оларды жарыққа шығарыў ҳәзирги аўладтың еншисине тийген шығар. Солай болса да оны тарийхшы илимпазлардың өзлери ислеген жақсы. "Шымшық сойса да, қассабы сойғаны мақул".
KANALIMIZ
https://t.me/shaxtemir
66 viewsedited 06:01
Ш
