2022-09-07 13:22:31
Хорезмшахлар дәўиринде Кердер ўәләят сыпатында салтанат қурамына кирген.
1221-жылғы Шыңғысханның Хорезмге болған жүрислери ақыбетинде Кердер де қатты зыян көрген, Гөне Үргеништи ийелеў пайытында Әмиўдәрья суў сақлағышы бузылыў себепли дәрья өз ағысын өзгертти. Сол себептен тийкарынан дийқаншылық пенен шуғылланған Кердер халқының үлкен бир бөлими суўсызлық ҳәм урыслар себепли Волга бойыларына көшип кеткен, қалған бөлими болса, дәрьяның жаңа арнасына барып жайласқан.
1317-жылы Волга бойларындағы Булгар қаласынан табылған жазыўда Кердерли алым Мухаммед Шайх аль-Кердерий аты ушырасады. Кердерли зыялыларға Кердерий атын бериў әдетий болған, мәселен, Енди аль-Ғафур Лухман бин Мухаммед Абу Муфахит аль-Кердерий.
Кердер қаласының дийўалындағы гербишлердеги теңгелердиң Ноғай ҳәм Қарақалпақтың қәўимлик тамғалары менен жақынлығы анықланған. Солайынша, Кердерликлер Волга жерлерине барып Қарақалпақлар этногенезине араласқан.
XIII әсирде Моғуллар менен бирге Хорезм жерине келип қалған Маңғытлар бул жерде ақсүйек тайпаға айланған. Қарақалпақ ҳәм Ноғай халқының миллий мәмлекетин дүзген Едиге Мырза да батыс Арал теңизи жерлериндеги Төк таў [ҳәзирги Қарақалпақстанның Нөкис районы әтирапы] 1359-жылы Ақмаңғыт аўылында дүньяға келген, бул жер ҳәзирги ўақытта да усылай аталады. Едигениң өмирлик жолдасы Ақбилек айым да усы жерде дүньядан өткен. Батыс Арал бойларында жасаған Маңғытлар да соңынан Едиге ҳүкимдарлығы дәўиринде Волга жерлерине барып, ҳүкимдар әўладқа айланып, сол жердеги Ноғай, Қарақалпақ, Татарларға араласқан.
XVI әсирдиң екинши ярымында Әмиўдәрьяның және ески ағысы Арал теңизине қарап ағыўы нәтийжесинде бул жерлерге адамлар көшип келе баслаған. Олар тийкарынан Араллы өзбеклер ҳәм Ноғай Ордасы ыдыраўы ақыбетинде түсликке қарап көшкен Қарақалпақлардың айырым руўлары болған.
1714-жылы Араллылар Хийўа ханы Ядгар ханға бойсыныўдан бас тартып, Қарақалпақлардың ханы Ешмухаммедти Арал бойларын басқарыўға шақырды, лекин, хан болып сайланған Шерғазы хан Ешмухаммедти Арал бойынан кетиўге мәжбүр қылды, яғный, Ешмухаммедтиң Арал бойындағы ҳүкимранлығы узаққа созылмады. Лекин, азғана ўақыттағы ханлық дәўиринде бул жерлерде суўғарыў ислерин алып барған ҳәм ол қаздырған жап ҳәзирде <<Есим жап>> деп аталады.
Араллы Өзбеклердиң Хийўаға қарсы қозғалаңларында Аралдың батысында жайласқан Қарақалпақлар оларға жәрдем берип турғанлығы себепли Шерғазы хан Аралдың батысындағы Қарақалпақларға ләшкер жиберген, бул ҳүжимнен соң Қарақалпақлар Сырдарьяға көшиўге мәжбүр болған, бул ўақыялар, яғный, Шерғазыханның Арал бойына жасан ҳүжими ҳаққында Шермухаммед Мунис өзиниң <<Фирдаус ул-иқбол>> китабында жазған. Хийўа ханы Абулғазы өзи тәрепинен жазылған сөзлерге қарағанда XVII әсирдиң 20-жылларында Хабаш Султан менен гүреслерде жеңилип, Сырдәрья бойларындағы Қарақалпақлардың арасына барғанлығы айтылған.
XVIII әсирдиң екинши ярымындағы Дешти Қыпшақтағы тынымсыз урыслар себепли Сырдарья Қарақалпақлары Араллы Қарақалпақлар ҳәм Араллы Өзбеклер қурамына келип қосыла баслады.
1735-жылда Хийўа ханлығы Арал бойларында өзиниң ҳүкимранлығын қайта тиклегенде, ол жердеги Қарақалпақлар да Хийўа ханлығы қурамын кирди.
1740-жылы Нәдиршах Хорезмге жасаған ҳүжиминде Қарақалпақлар қатнасып, Хийўа ханы Елбарыс ханның нөкерлери қурамында хызмет еткен.
Нәдиршахтың тарийхшысы Мухаммед Қазының жазыўынша Араллы Өзбеклер ҳәм Араллы Қарақалпақлар оларға 6 мыңдай нөкер жыйнап берген. Нәдиршах пенен болған урыслар Қарақалпақ халық дәстаны <<Қырық қыз>>да да Хорезмликлер ҳәм Қарақалпақлар бир аўқамда болғаны айтылады. Араллы Өзбеклердиң ҳақыйқый аўқамласы Қарақалпақлар екнлиги ҳаққында Мунис Шермухаммед өзиниң шығармаларында жазған, яғный, Әмиўдәрьяның шығысында Арал теңизине қуятуғын Көкөзек дәрьясы бойында көп санлы Қарақалпақлар ҳәм Араллы Өзбеклер арасында күшли байланыс орнатылғанлығы айтылған.Россияның қоллаўынан айырылған ҳәм 1746-1747-жыллардағы Қазақлардың тоқтаўсыз ҳүжимлери себепли Сырдәрья Қарақалпақлары ғалаба түрде Қызыл қум арқалы батысқа, Жаңадәрья бойларына көше баслады, көшиўге қурбы жетпегенлер сол жерде Қазақлар менен бирге жасап қалды.
37 viewsТлеубаев Бахтыбай Ережепбаевич, 10:22
Ш
