2023-03-16 10:37:03
<<==>>ШЫМБАЙ РАЙОНЫ ҲАҚҚЫНДА ҚЫСҚАША МАҒЛЫЎМАТ<<==>>
ШЫМБАЙ РАЙОНЫ аймағы148079 гектар майданды қурайды. Соннан егислик жерлер 4096 гектар, 154 гектар бағ, 9 гектар жүзимгершилик, 28 гектар тутзарлықлар болып табылады.
Район Әмиўдәрьяның оң тәрепинде жайласқан болып, арқа-шығысынан Қараөзек, қубласынан Кегейли районы, батысынан Бозатаў районлары менен шегараласады. Суўландырыў "Кегейли" каналы 25 км, "Абат жап" 30 км, "Бес жап" 20 км, "Төрт саға" 40 км, "Гөне Кегейли" 18 км, "Оң Абат жап" 1 км, "Қазақ аша" 12 км, каналлары арқалы иске асады.
XVII-XIX әсирлерде Қарақалпақстанда ири үш дий- ханшылық орайы болған--"Қаллы көл", "Қусхана таў", "Кегейли". Соңғы еки дийханшылық орайы Әмиўдәрьяның оң жағалығында жайласып, олардың ҳәкимлик, экономикалық, мәдений, саўда ҳәм өнерментшилик орайы Шымбай қаласы болған. Себеби, бул қала географиялық жақтан қолайлы орынға жайласқан. Шымбай әтирапындағы жерлери дийханшылық, шарўашылық, балықшылыққа қолайлы болған. Сондай-ақ Шымбай қаласы өз әтирапындағы еллер менен байланысатуғын суў ҳәм қурғақтағы кәрўан жоллардың кесискен жеринде жайласқан. Сонлықтан бул қала ҳәкимлик, экономикалық, мәдений орайға тез айланған. Қаладағы көплеген саўда орайлары, майда санаатлар болып, өнерментшилик раўажланған. Шымбай қаласының әтирапы аңшылыққа қолайлы болған.
XVI-XVIII әсирлерде усы ески Шымбай елатының аймағынан "Кесе жол" деп аталған кәрўан жолы өткен. Ол жол Қара терең--Тахтакөпир--Шойыншы аўыл--Айымбет ийшан--Торғай терек--Бийик мешит--Ахунбаба қойымшылығы--Зайыр--Арал теңизи арқалы өтип, қубладағы отырықшы халықларды арқадағы қазақ қалалары ҳәм Россия менен байланыстырып, олар арасында саўда байланысын жақсылаўға себеп болған. Соның менен бирге жолдың бойында Шахтемир деген ири саўда орайы болғанын тарийхый ҳүжжетлер менен айырым илимпазлар да тасты- йықлайды.
Шымбай қаласында ҳәм оның әтирапында Қарақалпақ халқының атақлы шайырлары менен бақсы жыраўлары, қыс- саханлары жасаған. Соның менен бирге Фирдаўсий, Наўайы, Мақтымқулы ҳәм тағы басқа уллы ойшыллардың шығармаларын жергиликли тилге аўдарыўшылар, көшириўши, саўатлы адамлар болған. Халқымыздың руўхый байлығын усындай ғәзийнелер менен тәмийинлеўдеги зәрүрли қәрежетлерди бериўде Асқар бай, Халмурат бай, Ийгилик байлар менен Исмайыл Төрелер қайыр-сақаўатлы ислер ислеген. Шымбай елатының дилўар қыз-жигитлери жуўапсыз сөз сөйлемей, лаққылары адамлар минезлериндеги кемшиликлерди сынға алыр отырған.
Шымбай елатында XIX әсирде өз дәўириниң басланғыш мектеп [орта жоқары], мешит, медреселери, оқыў орынлары болып, оларда өз заманының саўатлы адамлары болған Сүйин ийшан, Әбдижәлий ийшан [Ҳажы ийшан] ҳәм Бухара, Хийўа медреселеринде оқып келген ахунлар жасларға билим берип, оларды әдеп-икрамлылыққа тәрбиялаған.
Шымбай қаласының тарийхы оның әтирапында жайласқан көплеген тарийхый естеликлер ҳәм елатлы орынлардың тарийхы менен тығыз байланыслы. Бул естеликлерге Күйик қала [VII-VIII әсирлер], Бағдат қаласы [IX әсир], Қошқар ата [XVII-XVIII әсирлер] жатады. Шымбайда ҳәм оның әтирапындағы естеликлердиң тарийхы бирнеше көрнекли илимпазлардың мийнетлеринде жазылған.
Тарийх, археология ҳәм этнографиялық изертлеўлердиң нәтийжесинде Әмиўдәрьяның төменги алабында VII-XI әсирлерде Кердер ўәләятының өмир сүргени анықланды. Қорғанша, Күйик қала, Бағдат, Төк қала, Ҳайўанқала, Моншақлы, Пуджай ҳәм тағы басқалар сол Кердер ўәләятының дәслепки қалалары, бас қаласы Кердер болған.
728-жылы Кердер қаласының турғынлары араблар үстемлигине қарсы көтерилис жасаған. Арабия илимпазы Магдиси [X әсир] Дарсан қаласынан [Төк қаладан] төменде орналасқан Кердер қаласына шекем 49-50 км деп көрсетеди. Шымбай қаласы ҳәзирги атама менен шығыс тиллериндеги жазба дереклерде 1730-жыллардан, ал рус тилиндеги жазба дереклерде 1810-жыллардан баслап гезлеседи.
1873-жылы Әмиўдәрьяның оң жағалаўындағы халықлар Россияға қосылыўы менен Әмиўдәрья бөлими шөлкемлести. Ол еки участкаға бөлинди. Оның бир участкасына ҳәзирги Әмиўдәрьяның төменги оң алабындағы барлық халықлар қарап, оның орайы Шымбай қаласы болған.XIX әсирде Шымбай қаласында ҳәр түрли кишигирим санаат орынлары пайда болды.
56 viewsТлеубаев Бахтыбай Ережепбаевич, 07:37
Ш
